Vastgelopen technocratie in de gemeente

27 juni 2022 | Lancering De Nieuwe Denktank | Nieuwspoort, Den Haag

Bijdrage uitgesproken door Diederik Boomsma, lid curatorium De Nieuwe Denktank

Een Nieuwe Denktank—dé Nieuwe Denktank—is een buitengewoon goed en belangrijk initiatief, en ik ben dan ook zeer vereerd dat ik gevraagd ben om toe te treden tot het curatorium. 

Geen dag gaat voorbij in het leven van een Amsterdams raadslid of ik ontvang e-mails of berichten van mensen die zich grote zorgen maken: uiteraard over praktische en concrete problemen in de stad—afbrokkelende kademuren, Napolitaanse afvalhopen, blowende en brallende toeristen op de Wallen, intimidatie op straat, de plannen voor onzinnige windturbines in hun omgeving—maar vaak ook gepaard met een bredere zorg over de manier waarop de stad — én de staat — wordt bestuurd. 

Heel veel mensen lopen tegen muren op en verzanden in een moeras van regelgeving. Dit terwijl al decennia wordt gesproken over democratisering, “power to the people.” Dit terwijl op het papier van beleidsstukken geduldig wordt beleden hoe belangrijk het is mensen te betrekken bij besluitvorming die hen raakt, om te verbinden, om “de kloof” te dichten. Toch wordt zulke ‘participatie’ door veel mensen ervaren alsof het voor de overheid meer een soort hobbeltje is, dat even moet worden genomen, alvorens de eigen plannen uit te voeren. Met dan vaak als argument: “het kan niet anders.” We zien het wantrouwen toenemen – zowel het vertrouwen van burgers in overheid, als ook andersom. Terwijl dat vertrouwen in Nederland traditioneel juist hoog is, en dat een belangrijke fundament is van de samenleving. Mensen hechten aan het idee dat ons land goed georganiseerd is, willen ook graag aan die overtuiging vasthouden. Maar ze hebben steeds meer het idee dat er iets fundamenteel verkeerd gaat in het openbaar bestuur. Dat speelt dus niet alleen in Stroe, maar ook in onze hoofdstad. 

Top-down 

En ondanks dat er veel nog wel goed gaat, denk ik dat dit idee van een fundamenteel haperend openbaar bestuur klopt. Ik zie dat ook terug in de manier waarop bijvoorbeeld Amsterdam wordt bestuurd. Enerzijds in hoe de afgelopen decennia fundamentele kerntaken van de overheid zijn verwaarloosd: voorkomen dat drugsmaffia’s de stad opkopen, het onderhoud van bruggen en kademuren en het investeren in elektriciteitsnetwerk. De nieuwbouw van een basisschool in Amsterdam Noord kon maandenlang niet open, want het netwerk kon het niet aan. Allerlei bedrijven kunnen nu niet uitbreiden of verduurzamen, terwijl hier al decennia op elektrificeren wordt aangestuurd. En anderzijds de manier waarop beleid top-down over de stad wordt uitgerold, zonder oog voor de praktische gevolgen.

Bij de toeslagenaffaire werd duidelijk hoe burgers kunnen worden vermorzeld in de bureaucratische machinerie van de overheid. Hierbij heeft onze rechtsstaat met alle checks en balances dat onrecht niet alleen niet kunnen voorkomen, maar heeft het misschien juist averechts gewerkt, omdat ze een soort alibi heeft verschaft, of zand in de ogen heeft gestrooid. We hebben allerlei structuren en instituten opgetuigd die op papier enorm veel rechten geven, hoge claims leggen op de overheid, die ook het idee geven van “hier in Nederland is alles goed geregeld”. Maar datzelfde idee heeft misschien ook juist de condities geschapen voor dit soort wanpraktijken, en voor beleid waarbij het algemeen belang uit het oog dreigt te worden verloren. Je ziet een patroon. 

Erfpacht 

In Amsterdam zie je iets vergelijkbaars bij de stedelijke erfpacht. Meer dan 80 procent van de grond is van de gemeentelijke overheid en wie daarop woont moet die grond ‘pachten’. Die erfpacht wordt om de zoveel tijd verhoogd. De afgelopen twintig jaar heeft de gemeente stelselmatig, vaak in het geheim—en zelfs zonder dit aan de gemeenteraad te melden, wat in strijd is met de gemeentewet—de lasten verhoogd door aan allerlei technische knoppen te draaien. Daardoor is een nagenoeg ondoordringbaar bureaucratisch systeem is ontstaan dat bol staat van de willekeur: de ene Amsterdammer moet dertig keer meer moet betalen dan zijn buurman voor een kleinere woning, en er is niemand meer die dat begrijpt. Om te kunnen volgen hoe de overheid tot dat enorme bedrag dat je moet betalen is gekomen, moet je een model doorgronden dat is gebaseerd op allerlei aannames over bouwkosten, met verschillende soorten indexeringen, verschillende rentes, depreciaties, BTW-aftrek, discontovoeten, risico-opslagen, statistische methodes om curves te berekenen, enzovoort. Maar zelfs wie dat allemaal heeft doorgrond komt er niet achter: het model waarmee de erfpacht wordt berekend, is deels geheim: je kunt het dus niet narekenen, terwijl er tal van signalen zijn dat de uitkomsten niet kunnen kloppen. Het is nu zo complex dat letterlijk niemand het begrijpt: bewoners niet, gemeenteraadsleden niet en, zoals is gebleken uit WOB-verzoeken, ook wethouders niet. En dan komt er een systeem tot stand dat tientallen miljoenen belastinggeld kost om uit te voeren, maar dat er in de praktijk toe leidde dat als je vergeet om in te loggen op de gemeentelijke website om een vinkje te zetten, of dat niet weet, dat je letterlijk tachtigduizend euro extra moet betalen. Een vinkje! Dat kun je als overheid niet maken. 

Dit is niet een probleem van hardvochtige ambtenaren. Dit probleem is ontstaan omdat een bestuurlijk monstrum is gecreëerd – en geen meerderheid het nog heeft aangedurfd om die Gordiaanse knoop door te hakken. Het wordt voortgezet omdat men er ooit mee is begonnen en bijna niemand nog voldoende overzicht heeft om die olietanker te keren. Maar gewone huiseigenaren zijn de dupe. Het erfpachtbeleid draagt bij aan de wooncrisis, waarmee het voor mensen met een gewoon inkomen onmogelijk wordt om nog een huis te vinden in de stad. Er groeien nu dus hele generaties op die, zoals het er nu uitziet, nooit een huis zullen kunnen bezitten. 

Stikstof

Hier is Amsterdam in een bestuurlijke fuik gezwommen—zoals we bij stikstof in een bestuurlijk-juridische fuik zijn gezwommen. In Nederland zijn verreweg de meeste mensen wel degelijk bereid  tot compromissen, en bereid ook om verschillende belangen te wegen en te zien, ook als die strijdig zijn met die van henzelf. In het stikstofdossier spelen veel belangen: het grote economische belang van de agrarische sector, het strategische belang voedselzekerheid en van voedselkwaliteit, het grote belang van de bescherming van de natuur en het behouden van belangrijke habitats en van biodiversiteit—waarbij stikstof natuurlijk maar één aspect is—en van de esthetische en recreatieve waarde van het landschap, het belang van bloeiende lokale gemeenschappen en bestaanszekerheid voor boeren, het belang van zorgvuldig omgaan met schaars belastinggeld, enzovoort. Wie al deze belangen weegt, met het oog op het algemeen belang, komt uiteraard nog steeds tot verschillende keuzes. Zo is de politiek. Maar je komt volgens mij sowieso niet op het stikstofkaartje uit zoals dat door de regering is gepresenteerd, een algemene opdracht waarvan de boodschap is dat dit het maar moet worden — met een bijgeleverd potje van 25 miljard. Het beleid berust op een model, dat berust op allerlei aannames, zoals alle modellen, waarbij ook de werkelijkheid geweld wordt aangedaan, en dat eigenlijk niet geschikt is voor de planningsprocedures en de schaal waarvoor het wordt ingezet. Het gaat nu te ver om alle problematische aspecten, zin en onzin van stikstofbeleid te bespreken. Maar: dit is gejuridiseerde technocratie op steroïden. 

Technocratie

Ik denk dat die complexiteit van beleid, het feit dat bijna niemand het meer echt begrijpt, op zichzelf een belangrijk onderdeel is van het probleem. Die complexiteit komt niet alleen voort uit de aard van de problematiek, maar lijkt ook te worden gezocht: het geeft ook een soort alibi om besluiten te depolitiseren. Door deze technocratische manier van besturen vervagen politieke keuzes: “we hebben geen enkele keuze, het kan niet anders, computer says no.”. De fundamentele vragen worden niet meer gesteld en de bredere belangenafweging wordt niet meer gemaakt. 

Een heel simpel ander voorbeeld speelt bij de verhoging van de precariobelasting die woonbooteigenaren betalen om ergens te liggen. Een overheid kan natuurlijk belastingen verhogen: dat is een politiek keuze. Maar zelfs dit wordt gebracht als noodzakelijke correctie op grond van een abstracte, plotseling tot objectief verklaarde norm. Die norm wordt ergens vandaan geplukt en houdt geen rekening  met hoe dingen historisch zijn ontstaan. En de concrete gevolgen? Dat mensen  plotseling bijna een maandsalaris extra kwijt zijn om ergens te kunnen blijven wonen.  

Derde voorbeeld. In Amsterdam worden kinderen via algoritmes van de basisschool over middelbare scholen verdeeld: het Loting en Matching systeem. Het is bedoeld om te voorkomen dat ouders die goed de weg weten voordeel hebben bij het aanmelden van hun kinderen op populaire scholen. Maar nu discussieert de gemeenteraad elk jaar weer over nog meer wijzigingen in het systeem, hoe de zogenaamde staart-correctie dient te verlopen, of je nu een Dubbel-Boston algoritme of iets anders moet hanteren. Probleem is dat het algoritme kinderen plaatst op scholen waar ze absoluut niet naartoe willen. De gemeente en het bestaande onderwijsveld gebruiken het ook als een manier om onpopulaire scholen overeind te houden, omdat het model er altijd wel wat pechvogels naartoe stuurt, in plaats van het schoolaanbod beter te doen aansluiten bij de vraag. 

Of neem het biomassa-fiasco. Omdat ergens bestuurlijk is besloten dat biomassa duurzame energie oplevert, zijn met enorme subsidiebedragen biomassacentrales gebouwd. Dit terwijl bij het verbranden van biomassa meer CO2 vrijkomt dan bij kolen, en dat in veel gevallen ook nog ecologische schade veroorzaakt. 

Algemeen belang

Dames en heren, het is niet mijn bedoeling om met nog meer voorbeelden een opsomming te geven van allerlei politieke besluiten die in mijn ogen vergissingen zijn. Dit gaat ook niet alleen om politieke meningsverschillen, want daarvoor is een denktank niet bedoeld. 

Maar in veel bestuurlijke problemen lijken we eerder verdwaald in technocratie. De complexiteit van bestuur is zo groot, dat in het technocratische labyrint twee dingen uit zicht raken: ten eerste, de praktische consequenties van beleid voor gewone burgers, maar ten tweede ook de fundamentele belangenafweging. Want met het argument “we kunnen niet anders” want dit moet van de rechter, of van dit model, of vanwege dit verdrag, raakt dat nogal eens uit zicht. Bovendien kunnen radicale activistische groeperingen vervolgens de agenda bepalen. 

Om daar weer uit te komen is het noodzakelijk om dat allebei weer bij elkaar te brengen: om te proberen beter de vertaalslag van praktijk naar beleid te maken en om die fundamentele belangen beter te wegen, gericht op het algemeen belang. Daarom geloof ik dat een nieuwe denktank—de nieuwe denktank—een belangrijke bijdrage kan leveren, als platform voor mensen met verschillende politieke achtergronden, en met ‘gewone’ burgers.