Vastgelopen technocratie in de gemeente

27 juni 2022 | Lancering De Nieuwe Denktank | Nieuwspoort, Den Haag

Bijdrage uitgesproken door Diederik Boomsma, lid curatorium De Nieuwe Denktank

Een Nieuwe Denktank—dé Nieuwe Denktank—is een buitengewoon goed en belangrijk initiatief, en ik ben dan ook zeer vereerd dat ik gevraagd ben om toe te treden tot het curatorium. 

Geen dag gaat voorbij in het leven van een Amsterdams raadslid of ik ontvang e-mails of berichten van mensen die zich grote zorgen maken: uiteraard over praktische en concrete problemen in de stad—afbrokkelende kademuren, Napolitaanse afvalhopen, blowende en brallende toeristen op de Wallen, intimidatie op straat, de plannen voor onzinnige windturbines in hun omgeving—maar vaak ook gepaard met een bredere zorg over de manier waarop de stad — én de staat — wordt bestuurd. 

Heel veel mensen lopen tegen muren op en verzanden in een moeras van regelgeving. Dit terwijl al decennia wordt gesproken over democratisering, “power to the people.” Dit terwijl op het papier van beleidsstukken geduldig wordt beleden hoe belangrijk het is mensen te betrekken bij besluitvorming die hen raakt, om te verbinden, om “de kloof” te dichten. Toch wordt zulke ‘participatie’ door veel mensen ervaren alsof het voor de overheid meer een soort hobbeltje is, dat even moet worden genomen, alvorens de eigen plannen uit te voeren. Met dan vaak als argument: “het kan niet anders.” We zien het wantrouwen toenemen – zowel het vertrouwen van burgers in overheid, als ook andersom. Terwijl dat vertrouwen in Nederland traditioneel juist hoog is, en dat een belangrijke fundament is van de samenleving. Mensen hechten aan het idee dat ons land goed georganiseerd is, willen ook graag aan die overtuiging vasthouden. Maar ze hebben steeds meer het idee dat er iets fundamenteel verkeerd gaat in het openbaar bestuur. Dat speelt dus niet alleen in Stroe, maar ook in onze hoofdstad. 

Top-down 

En ondanks dat er veel nog wel goed gaat, denk ik dat dit idee van een fundamenteel haperend openbaar bestuur klopt. Ik zie dat ook terug in de manier waarop bijvoorbeeld Amsterdam wordt bestuurd. Enerzijds in hoe de afgelopen decennia fundamentele kerntaken van de overheid zijn verwaarloosd: voorkomen dat drugsmaffia’s de stad opkopen, het onderhoud van bruggen en kademuren en het investeren in elektriciteitsnetwerk. De nieuwbouw van een basisschool in Amsterdam Noord kon maandenlang niet open, want het netwerk kon het niet aan. Allerlei bedrijven kunnen nu niet uitbreiden of verduurzamen, terwijl hier al decennia op elektrificeren wordt aangestuurd. En anderzijds de manier waarop beleid top-down over de stad wordt uitgerold, zonder oog voor de praktische gevolgen.

Bij de toeslagenaffaire werd duidelijk hoe burgers kunnen worden vermorzeld in de bureaucratische machinerie van de overheid. Hierbij heeft onze rechtsstaat met alle checks en balances dat onrecht niet alleen niet kunnen voorkomen, maar heeft het misschien juist averechts gewerkt, omdat ze een soort alibi heeft verschaft, of zand in de ogen heeft gestrooid. We hebben allerlei structuren en instituten opgetuigd die op papier enorm veel rechten geven, hoge claims leggen op de overheid, die ook het idee geven van “hier in Nederland is alles goed geregeld”. Maar datzelfde idee heeft misschien ook juist de condities geschapen voor dit soort wanpraktijken, en voor beleid waarbij het algemeen belang uit het oog dreigt te worden verloren. Je ziet een patroon. 

Erfpacht 

In Amsterdam zie je iets vergelijkbaars bij de stedelijke erfpacht. Meer dan 80 procent van de grond is van de gemeentelijke overheid en wie daarop woont moet die grond ‘pachten’. Die erfpacht wordt om de zoveel tijd verhoogd. De afgelopen twintig jaar heeft de gemeente stelselmatig, vaak in het geheim—en zelfs zonder dit aan de gemeenteraad te melden, wat in strijd is met de gemeentewet—de lasten verhoogd door aan allerlei technische knoppen te draaien. Daardoor is een nagenoeg ondoordringbaar bureaucratisch systeem is ontstaan dat bol staat van de willekeur: de ene Amsterdammer moet dertig keer meer moet betalen dan zijn buurman voor een kleinere woning, en er is niemand meer die dat begrijpt. Om te kunnen volgen hoe de overheid tot dat enorme bedrag dat je moet betalen is gekomen, moet je een model doorgronden dat is gebaseerd op allerlei aannames over bouwkosten, met verschillende soorten indexeringen, verschillende rentes, depreciaties, BTW-aftrek, discontovoeten, risico-opslagen, statistische methodes om curves te berekenen, enzovoort. Maar zelfs wie dat allemaal heeft doorgrond komt er niet achter: het model waarmee de erfpacht wordt berekend, is deels geheim: je kunt het dus niet narekenen, terwijl er tal van signalen zijn dat de uitkomsten niet kunnen kloppen. Het is nu zo complex dat letterlijk niemand het begrijpt: bewoners niet, gemeenteraadsleden niet en, zoals is gebleken uit WOB-verzoeken, ook wethouders niet. En dan komt er een systeem tot stand dat tientallen miljoenen belastinggeld kost om uit te voeren, maar dat er in de praktijk toe leidde dat als je vergeet om in te loggen op de gemeentelijke website om een vinkje te zetten, of dat niet weet, dat je letterlijk tachtigduizend euro extra moet betalen. Een vinkje! Dat kun je als overheid niet maken. 

Dit is niet een probleem van hardvochtige ambtenaren. Dit probleem is ontstaan omdat een bestuurlijk monstrum is gecreëerd – en geen meerderheid het nog heeft aangedurfd om die Gordiaanse knoop door te hakken. Het wordt voortgezet omdat men er ooit mee is begonnen en bijna niemand nog voldoende overzicht heeft om die olietanker te keren. Maar gewone huiseigenaren zijn de dupe. Het erfpachtbeleid draagt bij aan de wooncrisis, waarmee het voor mensen met een gewoon inkomen onmogelijk wordt om nog een huis te vinden in de stad. Er groeien nu dus hele generaties op die, zoals het er nu uitziet, nooit een huis zullen kunnen bezitten. 

Stikstof

Hier is Amsterdam in een bestuurlijke fuik gezwommen—zoals we bij stikstof in een bestuurlijk-juridische fuik zijn gezwommen. In Nederland zijn verreweg de meeste mensen wel degelijk bereid  tot compromissen, en bereid ook om verschillende belangen te wegen en te zien, ook als die strijdig zijn met die van henzelf. In het stikstofdossier spelen veel belangen: het grote economische belang van de agrarische sector, het strategische belang voedselzekerheid en van voedselkwaliteit, het grote belang van de bescherming van de natuur en het behouden van belangrijke habitats en van biodiversiteit—waarbij stikstof natuurlijk maar één aspect is—en van de esthetische en recreatieve waarde van het landschap, het belang van bloeiende lokale gemeenschappen en bestaanszekerheid voor boeren, het belang van zorgvuldig omgaan met schaars belastinggeld, enzovoort. Wie al deze belangen weegt, met het oog op het algemeen belang, komt uiteraard nog steeds tot verschillende keuzes. Zo is de politiek. Maar je komt volgens mij sowieso niet op het stikstofkaartje uit zoals dat door de regering is gepresenteerd, een algemene opdracht waarvan de boodschap is dat dit het maar moet worden — met een bijgeleverd potje van 25 miljard. Het beleid berust op een model, dat berust op allerlei aannames, zoals alle modellen, waarbij ook de werkelijkheid geweld wordt aangedaan, en dat eigenlijk niet geschikt is voor de planningsprocedures en de schaal waarvoor het wordt ingezet. Het gaat nu te ver om alle problematische aspecten, zin en onzin van stikstofbeleid te bespreken. Maar: dit is gejuridiseerde technocratie op steroïden. 

Technocratie

Ik denk dat die complexiteit van beleid, het feit dat bijna niemand het meer echt begrijpt, op zichzelf een belangrijk onderdeel is van het probleem. Die complexiteit komt niet alleen voort uit de aard van de problematiek, maar lijkt ook te worden gezocht: het geeft ook een soort alibi om besluiten te depolitiseren. Door deze technocratische manier van besturen vervagen politieke keuzes: “we hebben geen enkele keuze, het kan niet anders, computer says no.”. De fundamentele vragen worden niet meer gesteld en de bredere belangenafweging wordt niet meer gemaakt. 

Een heel simpel ander voorbeeld speelt bij de verhoging van de precariobelasting die woonbooteigenaren betalen om ergens te liggen. Een overheid kan natuurlijk belastingen verhogen: dat is een politiek keuze. Maar zelfs dit wordt gebracht als noodzakelijke correctie op grond van een abstracte, plotseling tot objectief verklaarde norm. Die norm wordt ergens vandaan geplukt en houdt geen rekening  met hoe dingen historisch zijn ontstaan. En de concrete gevolgen? Dat mensen  plotseling bijna een maandsalaris extra kwijt zijn om ergens te kunnen blijven wonen.  

Derde voorbeeld. In Amsterdam worden kinderen via algoritmes van de basisschool over middelbare scholen verdeeld: het Loting en Matching systeem. Het is bedoeld om te voorkomen dat ouders die goed de weg weten voordeel hebben bij het aanmelden van hun kinderen op populaire scholen. Maar nu discussieert de gemeenteraad elk jaar weer over nog meer wijzigingen in het systeem, hoe de zogenaamde staart-correctie dient te verlopen, of je nu een Dubbel-Boston algoritme of iets anders moet hanteren. Probleem is dat het algoritme kinderen plaatst op scholen waar ze absoluut niet naartoe willen. De gemeente en het bestaande onderwijsveld gebruiken het ook als een manier om onpopulaire scholen overeind te houden, omdat het model er altijd wel wat pechvogels naartoe stuurt, in plaats van het schoolaanbod beter te doen aansluiten bij de vraag. 

Of neem het biomassa-fiasco. Omdat ergens bestuurlijk is besloten dat biomassa duurzame energie oplevert, zijn met enorme subsidiebedragen biomassacentrales gebouwd. Dit terwijl bij het verbranden van biomassa meer CO2 vrijkomt dan bij kolen, en dat in veel gevallen ook nog ecologische schade veroorzaakt. 

Algemeen belang

Dames en heren, het is niet mijn bedoeling om met nog meer voorbeelden een opsomming te geven van allerlei politieke besluiten die in mijn ogen vergissingen zijn. Dit gaat ook niet alleen om politieke meningsverschillen, want daarvoor is een denktank niet bedoeld. 

Maar in veel bestuurlijke problemen lijken we eerder verdwaald in technocratie. De complexiteit van bestuur is zo groot, dat in het technocratische labyrint twee dingen uit zicht raken: ten eerste, de praktische consequenties van beleid voor gewone burgers, maar ten tweede ook de fundamentele belangenafweging. Want met het argument “we kunnen niet anders” want dit moet van de rechter, of van dit model, of vanwege dit verdrag, raakt dat nogal eens uit zicht. Bovendien kunnen radicale activistische groeperingen vervolgens de agenda bepalen. 

Om daar weer uit te komen is het noodzakelijk om dat allebei weer bij elkaar te brengen: om te proberen beter de vertaalslag van praktijk naar beleid te maken en om die fundamentele belangen beter te wegen, gericht op het algemeen belang. Daarom geloof ik dat een nieuwe denktank—de nieuwe denktank—een belangrijke bijdrage kan leveren, als platform voor mensen met verschillende politieke achtergronden, en met ‘gewone’ burgers. 

5 gedachten over “Vastgelopen technocratie in de gemeente”

  1. Erfpacht in Amsterdam zou hooguit moeten zijn een huur van de grond. De waarde die door de gemeente aan de grond wordt gegeven is zwaar overdreven. Je mag namelijk niets met die grond. Erger, bij brand heeft men ook nog de plicht om te herbouwen zoals het was. Nu is de erfpacht niets meer dan een verkapte huur voor de woning terwijl de gemeente daar geen eigenaar van is.

  2. Ik hoop van harte dat De nieuwe denktank een nieuw gedachtengoed kan brengen. Het gaat niet alleen om de politiek die moet veranderen, maar ook mensen moeten anders leren denken. Ook in mijn gemeente gaat men op bijzondere wijze om met wonen. Er is woningnood, maar je mag geen kamer aan iemand verhuren. Het zou voor een ouder iemand die alleen is, misschien heel fijn zijn om een huisgenoot te hebben. Je hoeft niet alles samen te doen, maar het idee, dat iemand bv. een boodschap voor je kan doen is heel geruststellend.
    Ander voorbeeld: in onze gemeente is iemand met een winkel in een pand naast het huis. De business viel in corona-tijd helemaal stil. Idee: ik bouw m’n winkelpand om tot woongelegenheid. Mooi plekje voor starters. Nee, mag niet.
    Nog zo iets geks. Er wordt corona-steun bedacht. Daar kom je alleen niet voor in aanmerking als je een partner hebt die inkomen heeft. Hallo, huishoudens hebben hypotheken die op 2 inkomens zijn gebaseerd. Kortom regels waar een gemiddelde burger niet veel aan heeft. Ik hoop dat de nieuwe denktank de boel in beweging brengt.

  3. beste,
    ik zit erop te wachten dat we eindelijk iets constructiefs kunnen doen aan het failliet van de partijpolitiek. en dus regering. en onderschrijf de problemen als hier opgesteld.
    in 2016 heb ik meegeholpen aan FVD. de basis filosofie was niet slecht. beter dan we hadden. helaas.
    van huis uit katholiek, ben ik liberaal opgegroeid, met jarenlang de basis van de vvd als leidraad. ben nooit lid geweest van een partij vanwege mijn beroep- tandarts-!
    onlangs met corona had ik een probleem met de overheid, die haar oor alleen te luister legde bij algoritmen.
    maar ook met iedereen die zich er tegen verzette met argumenten. deze clubs waren allen, ook de betere, “einzelgänger”.
    als ik kan wil ik uw idee ondersteunen. maar wacht nog even met doneren. dat heb ik bij FVD wel direct gedaan!
    vriendelijke groet, john velmans

  4. Helaas herken ik veel in de bijdrage van Raadslid Diederik Boomsma. Mijn ervaring in de verschillende dossiers die ik heb aangedragen bij de Amsterdamse Gemeenteraad: het college neemt bezwaarmakers, belangenbehartigers, insprekers nagenoeg nooit serieus. De minimale beschikbare spreektijd heeft niets met democratie te maken. Te vaak zie ik dat het college nauwelijks of géén aandacht heeft voor de insprekers. Brieven aan het college worden meer niet dan wel beantwoord. De ’top-down’ bestuurders zouden veel meer oog & oor moeten hebben voor hun burgers en bedrijven die enorm in de verdrukking zijn gekomen. Daarnaast ben ik van mening dat de Amsterdamse raadsleden onvoldoende tijd hebben, raadslid is namelijk een zeer slecht betaalde parttime baan, om het college voldoende en kritisch te kunnen controleren. Soms heb ik het idee tijdens een raads- en/of commissievergadering dat het college over de raad heen walst.

  5. Het is onbegrijpelijk dat de onverteerbare willekeur van het Amsterdamse erfpachtbeleid niet heeft geleid tot het nationale schandaal dat het in feite is. De gemeente Amsterdam heeft dankzij onnavolgbare kromme rekenmodellen (tot heden) alle waakhonden van onze rechtsstaat doen afdruipen. Laatstelijk de Autoriteit Consument en Markt, die zogenaamd geen tijd/prioriteit heeft om deze complexe materie te onderzoeken.
    Het is ook nogal wat om de diefstal van de eeuw (miljarden teveel in rekening gebracht van 100.000 huiseigenaren) van een zich democratisch voordoende overheidsorganisatie te ontmaskeren.

Laat een reactie achter

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *