Het liberalisme ligt onder vuur: de autoritair populistische leiders hebben de wind in de zeilen en onder Westerse jongeren neemt de steun voor de democratie af. Dat brengt Francis Fukuyama, de auteur van Het einde van de geschiedenis, ertoe een verdediging van het liberalisme te schrijven. Het liberale systeem kent grote problemen, maar geen die niet binnen het systeem kunnen worden opgelost, zo beweert Fukuyama.
Met liberalisme bedoelt Fukuyama de ideologie die een reactie was op de godsdienstoorlogen van een half millennium geleden. De kernelementen zijn een terughoudende overheid die neutraal staat tegenover godsdienst, die het individu centraal stelt en zijn of haar grondrechten beschermt.
Dit klassieke liberalisme, dat in de afgelopen eeuwen voor veel vrede en welvaart heeft gezorgd, wordt volgens Fukuyama van twee kanten ondermijnd: door identiteitspolitiek van links en neoliberalisme van rechts. Beiden zijn doorgeschoten vormen van liberalisme. Uit een behoefte minderheden te beschermen, worden in het woke identiteitsdenken individuen niet meer als individu gezien, maar als onderdeel van een groep. Ook wordt het recht op vrijheid van meningsuiting bekritiseerd. Hiermee ondermijnt het identiteitsdenken twee kernconcepten van het liberalisme: individualisme en de vrijheid van meningsuiting.
De tweede bedreiging van het liberalisme is de toenemende ongelijkheid. Het neoliberalisme, dat vanaf de jaren 70 steeds meer aan terrein won, heeft er voor gezorgd dat een groeiend deel van de bevolking het vertrouwen in de liberale democratie is verloren. Eén van de reacties hierop is het rechts-populisme, waar volgens Fukuyama de grootste bedreiging voor de liberale democratie uitgaat. Denk daarbij aan Donald Trump, maar ook aan Viktor Orbán die pleit voor een illiberale democratie.
Anders dan tegenstanders van het liberalisme beweren, zijn deze problemen volgens Fukuyama prima binnen het liberalisme op te lossen. Een fatsoenlijk alternatief voor het liberalisme is er simpelweg niet: we moeten ons richten op het verbeteren van het liberalisme.
Dat doet Fukuyama allereerst door nog eens het belang te benadrukken van de vrijheid van meningsuiting, het respect voor de wetenschap maar ook door het promoten van herverdelingsmaatregelen om de ongelijkheid te bestrijden.
Opvallender is zijn pleidooi voor een (inclusieve vorm) van nationalisme. Dit wordt door liberalen nogal eens geringschat maar is volgens Fukuyama een unieke vorm van gemeenschapszin. Onbevredigend voor de lezer is dit pleidooi wel, want Fukuyama gaat er vervolgens niet op in waarom gemeenschapszin zo belangrijk is en hoe het weer versterkt zou moeten worden – zeker omdat hij het met de conservatieve critici van het liberalisme eens is dat het liberalisme gemeenschapszin ondermijnt.
Hoewel het wat betreft argumentatie soms wat te wensen over laat, is Het liberalisme en zijn schaduwzijden een goede uiteenzetting van wat het liberalisme is en wat zijn grootste bedreigingen zijn.
Titel: Het liberalisme en zijn schaduwzijden
Auteur: Francis Fukuyama
Uitgeverij: Atlas-contact
Verschijningsdatum: mei 2022
224 bladzijden