Waarom faalt het overheidsbeleid in Nederland (bijna) altijd? Deze vraag bleek veel mensen bezig te houden en zorgde voor een groot aantal inzendingen bij onze essaywedstrijd. De jury bekroonde uiteindelijk de essays van Anja van Gorsel en Mona Keijzer.
Beide essays nodigen uit tot verdere discussie en uitwerking. In september organiseert De Nieuwe Denktank dan ook een uitgebreide bijeenkomst over deze thema’s, met medewerking van beide auteurs.
Het gebrek aan geweten en historisch besef in overheidsbeleid
Auteur: Anja van Gorsel
Inleiding
Als voormalig bestuurder van publieke instellingen en headhunter heb ik van dichtbij ervaren hoe het ontbreken van een geweten en historisch besef bij de overheid leidt tot herhaaldelijk falend overheidsbeleid. Mijn persoonlijke observaties hebben me doen inzien dat veel bestuurders en topambtenaren, het primaire proces van het vakgebied waarover zij gaan, niet voldoende kennen en begrijpen en hun aandacht richten op korte termijn ‘successen’, in plaats van zich te concentreren op het realiseren van effectief lange termijnbeleid. Een belangrijke factor die hieraan bijdraagt, is het benoemingsbeleid bij de overheid. Dit benoemingsbeleid draagt er mede zorg voor dat er onvoldoende ‘tegenmacht’ wordt georganiseerd.
Het benoemingsbeleid bij de overheid
Een belangrijke factor die bijdraagt aan het ontbreken van geweten, historisch besef en begrip van het primaire proces is het benoemingsbeleid bij de overheid. Topambtenaren zitten slechts korte tijd op een functie waardoor zij geen kennis ontwikkelen op het vakgebied waarvoor zij verantwoordelijk zijn. Diepgaande kennis van dossiers is op de veel lagere schaalniveaus aanwezig. Boven schaal 12 zijn ambtenaren voornamelijk bezig ‘mensen te managen’ in plaats van de inhoud. Kortom: Dit alles leidt tot een gebrek aan continuïteit en expertise op cruciale dossiers. Diepgaande kennis van complexe vraagstukken bevindt zich vaak op de laagste schaalniveaus, terwijl de besluitvormers op hogere niveaus zitten en vaak onvoldoende geïnformeerd zijn om weloverwogen beslissingen te nemen.
Ontbreken van ‘een geweten’ en historisch besef in overheidsbeleid
Het gebrek aan kennis op de hoogste niveaus van overheidsorganisaties leidt onvermijdelijk tot onvoldoende ‘countervailing power’ en dus debat op het niveau van de besluitvormers. Politici die bezig zijn met korte termijn successen en gericht zijn op herbenoeming en ambtenaren die van de inhoud onvoldoende kennis hebben: deze combinatie zorgt voor het ontbreken van ‘een geweten’ in het overheidsbeleid. Het ontbreken van ‘een geweten’ in de top van de overheidsorganisaties betekent dat politici onvoldoende van repliek worden gediend als zij hun korte termijn ‘successen’ willen realiseren.
Een ander essentieel aspect van effectief overheidsbeleid is historisch besef. Het begrijpen van het verleden is cruciaal om de complexiteit van hedendaagse problemen te kunnen doorgronden en passende oplossingen te formuleren. Helaas zie ik regelmatig dat bestuurders onvoldoende historisch besef hebben en daardoor bij herhaling fouten uit het verleden maken. Politici worden helaas niet benoemd vanwege hun kennis van dossiers maar vanwege heel veel andere redenen. Ze missen de context en inzichten die voortkomen uit een diepgaande kennis van eerdere beleidsmaatregelen en hun impact.
Gebrek aan kennis van het primaire proces
Een van de meest verontrustende observaties tijdens mijn tijd als bestuurder was het gebrek aan begrip en kennis van het primaire proces bij veel beleidsmakers. Bestuurders moeten bekend zijn met de kernactiviteiten van de instellingen die zij overzien om effectieve beslissingen te kunnen nemen. Helaas ben ik getuige geweest van situaties waarin bestuurders voornamelijk bezig waren met het proces (en dus niet met de inhoud) en bureaucratische procedures, zonder daadwerkelijk echt interesse te hebben voor de uitvoering van beleid en de impact ervan op de samenleving.
Het belang van geweten en historisch besef mag niet worden onderschat in het bestuur van een democratische overheid. In succesvolle bedrijven komt de opvolging vaak van binnenuit, waar mensen bekend zijn met het primaire proces en weten waar het over gaat. Bij de overheid ontbreekt deze essentiële factor, wat de strategie van publieke ondernemingen beïnvloedt.
Besluitvorming in een democratie
Een democratie neemt besluiten, via zorgvuldige procedures, die voor alle burgers en bedrijven in gelijke mate gelden, maar deze kenmerken brengen ook nadelen met zich mee. De overheid moet rekening houden met deze nadelen, aangezien ze beperkingen vormen voor de aard van de genomen besluiten. Immers: burgers en organisaties waarvoor in gelijke mate maatregelen worden afgekondigd, zijn in de echte wereld helemaal niet gelijk. Het leveren van maatwerk door de overheid is dus per definitie niet mogelijk!
Overheidsbesluiten zouden gericht moeten zijn op de lange termijn. Dit vereist echter een versterking van kennis bij de overheid en een weerstand tegen korte termijn oordelen van (sociale) media.
Conclusie
Het ontbreken van een geweten en historisch besef in overheidsbeleid is een ernstige kwestie die leidt tot falend beleid en negatieve gevolgen voor de samenleving. Als voormalig bestuurder van publieke instellingen en headhunter heb ik persoonlijk gezien hoe bestuurders die het primaire proces niet kennen, zich bezighouden met andere zaken dan het realiseren van effectief beleid. Het benoemingsbeleid bij de overheid draagt bij aan deze problematiek, waarbij topambtenaren vaak slechts kort op een plek zitten en diepgaande kennis ontbreekt op cruciale dossiers. Het is van cruciaal belang dat er meer aandacht wordt besteed aan het waarborgen van een geweten, historisch besef en kennis van het primaire proces bij bestuurders, zodat er effectief en duurzaam overheidsbeleid kan worden ontwikkeld en geïmplementeerd.
Anja van Gorsel
Juli 2023
Anja, een mooi kort en helder essay waarin terecht je de vinger op een paar zere plekken legt.
De “baantjescarroussel” voor met name (rijks) topambtenaren is in mijn ogen al lang een schandaal, in veel situaties was ontslag passender geweest dan overplaatsing. Dit had ook veel geld en ellende gespaard.
Voor politici deel ik je kritiek op gebrek aan inhoudelijke kennis, maar hier spelen kennelijk nog heel andere krachten. Duidelijkste voorbeeld in mijn ogen is onze huidige minister van Volkshuisvesting. Beeldvorming is kennelijk belangrijker dan inhoudelijk goede besluiten…
Helaas vallen de “inhoudelijke” vakministers mij ook tegen. Ik vraag me af of ze in de partijpolitieke context wel voldoende ruimte vinden om echt hun stempel te kunnen en mogen drukken op hun beleid.
In elk geval raak je belangrijke punten die zeker verdere uitwerking verdienen!
Dank, ik ben het met je eens dat in de politiek andere kwaliteiten belangrijker worden gevonden dan vakkennis. Als dat zo is dan zullen de topambtenaren de vakinhoudelijke kennis en dilemma’s moeten inbrengen. Helaas ontbreekt dat vaak. Op volkshuisvesting zat op een gegeven moment nog maar 1 ambtenaar die echt wist waarover het ging! Nu zijn er uiteraard inmiddels nieuwe mensen aangetrokken maar daar ontbreekt historisch besef.
Beste Anja, dank je wel voor je bondige en op de kern gerichte uiteenzetting. Vraag die blijft, is hoe kunnen “we” er voor zorgen dat het door jou beschreven proces keert? Immers, een en ander vindt binnen cirkels van “vriendjes” plaats.
Tja, ik denk bijvoorbeeld dat de ABD, die alle plaatsingen binnen de rijksoverheid doet boven schaal 14 of 15 afstapt van de carrousel, waarbij topambtenaren in ieder geval na 7 jaar maar heel vaak veel eerder, wisselen van plek. Serieus luisteren naar de inspecties kan ook helpen in het debat.
Maar hoe ontstaat die gerichtheid op het hier en nu, zonder blik op het verleden en de toekomst? Dat is ontegenzeggelijk een cultureel iets. Dat mis ik in de gehele kritiek op neoliberalisme of technocratie, er wordt alleen gefocust op het heersende systeem, terwijl de vraag waarom we dit systeem hebben (die logisch verklaarbaar is vanuit cultureel opzicht) niet gesteld wordt.
Korte termijn politiek heeft natuurlijk iets te maken met de drang om te profileren, te willen worden herkozen. Dat is inherent aan ons politieke systeem denk ik. Topambtenaren moeten historisch besef inbrengen, dilemma’s verwoorden, het geweten inbrengen (waarom doen we dit eigenlijk?). Als ze dat niet kunnen omdat het aan kennis ontbreekt dan wordt het debat met de politiek lastig.
Uw tweede zin is de essentie. Zoals het volk de vertegenwoordigers krijgt die het verdient, krijgt eveneens het systeem waarin het cultureel gezien het best gedijt. En de kritiek is dan van kleine minderheden en is democratisch gezien volstrekt oninteressant.
De vinger op een zere plek, maar wat dan, wat nu?
Fraai en herkenbaar betoog Anja.
Dank je wel Anja, helder to the point. Wat mij bezig houdt is hoe het tij te keren en waar te beginnen. Als het niveau van bestuurder lastig blijkt een organisatie anders in te richten, waar zit dan de opening? Keer op keer lijkt immers dezelfde fout opnieuw gemaakt te worden en is het leereffect slechts van korte duur als al aanwezig.
Een andere bestuuringsinrichting met andere waardering zou wellicht een opening kunnen bieden.
Wat beschreven wordt in het verhaal van mevr. Van Gorsel is van toepassing op alle overheidsniveaus. Het heerst alom in Nederland. In het Eindhovense ondervind ik dat, als bewoner en emeritus professor ingenieur in de Verkeerskunde, aan den lijve: een dossier sinds 2018 over de snelfietsroute HTCE-DeRun.
Als je het mij vraagt participeert ook de Raad van State in deze malaise.
Erg. En hoe doorbreek je dit? Ik denk dat ook het politiek systeem radicaal anders moet, ook hier is een echte transitie nodig. Wanneer staat er een nieuwe Thorbecke op?
Anja goed werk en zeer herkenbaar.
Herkenbaar, het is teveel omvattend en bij het gegeven dat de baan nooit in het geding is kun je rustig doorgaan met wisselen. De lagere echelons weten het wel echter niet bij machte hier doorheen te prikken, zij blijven zitten en de hogere draaien weer een deur door. ’s Avonds thuis is er de krant en een andere kant van het leven. De afstand tot praktijk wordt ahw achter de gordijnen afgesloten en morgen weer een nieuwe dag. Je goed analyse heeft een oplossing in zich. Langer blijven zitten, vooraf kennis en inzicht hebben. Weten over welke instituten en organ zij gaan en een overlap in zicht hebben. Hoe kan het zijn dat besluiten instituten aangaan en er spanningen ontstaan? Dat moet je in het bedrijfsleven niet flikken. Einstein: als je een complex gegeven niet eenvoudig kunt uitleggen, dan sta je onvoldoende boven de materie. Welnu de politiek en onderliggende lagen slagen erin om iets eenvoudigs tot iets exponentieel te verheffen. Iedereen wil zijn invloed zien (macht van de lobby!) en een slap niet uitvoerbaar aftreksel is het gevolg. De weg is Missie, visie, strategie, tactische middelen en operationele activiteiten. De tijds lengte mag liggen tussen de 3-5 jaar of langer naar gelang de infra en structuur van het maatschappelijke belang. Kijk bijv naar scholen; waar, hoeveel en verdeling primair, secundair enz. De ene keer is het sluiten en de andere keer waar kunnen we ze bouwen?!
Mooi essay ,en zeer herkenbaar. Een voorbeeld is de WMO.. de decentralisatie destijds heeft tot doel gehad ,te bezuinigen .
Gemeenten zijn opgescheept met deze taak en daar niet voldoende op voorbereid.
Neem de huishoudelijke hulp. De rechter heeft telkens uitgesproken dat men niet in een kort tijdspanne een huis behoorlijk kan schoonmaken. Maar nog erger ,er is een tekort aan huishoudelijke hulpen. Het loon is te laag en tegenwoordig wil men dergelijk werk niet meer doen.oorzaak? De opleiding is verre daar vandaan. Huishoudschool is niet van deze tijd vind men.
Nu blijven ouderen verstoken in vakantie tijd van hulp.soms wel 6 weken!,
Waarvan akte .
Dank Anja, wat jij schrijft is herkenbaar. Je beschrijft het als typerend voor het werken in overheidsorganisaties. Zie het in heel veel sectoren. Het is een tijdsverschijnsel met grote gevolgen. Om onduidelijke redenen is op enig moment de gedachte ontstaan dat een goede “manager” alles kon “managen”. Inmiddels weten we waar het toe heeft geleid en dat het zoals je terecht schetst niet blijkt te kloppen. Het besturen van ons land, van grotere en kleinere organisaties in vrijwel alle sectoren en er voor zorgen dat met het handelen van nu perspectieven voor de toekomst ontstaan, vraagt hele andere kwaliteiten. Het is aan nieuwe generaties die anders durven te kijken daar vorm en inhoud voor te vinden en te geven! Ik heb daar wel vertrouwen in.